فیلم سینمایی "پیرپسر" این روزها به یکی از پر سروصداترین فیلم‌های روز ایران تبدیل شده است. یکی از مباحث مورد توجه مخاطبان و منتقدان به "ضدزن" بودن فیلم اکتای براهنی است. دو منتقد سینما در ایران دراین‌باره گفته‌اند.فیلم سینمایی "پیرپسر" به کارگردانی اکتای براهنی این روزها به یکی از جنجالی‌ترین فیلم‌های روز ایران تبدیل شده است. پخش آنلاین این فیلم اخیرا در پلتفرم فیلم‌نت متوقف شد. برخی مقامات سیاسی درباره آن اظهارنظر کرده‌اند و در کانون توجه مخاطبان و منتقدان قرار گرفته است.

در هشت ماه گذشته، این فیلم که نماینده‌ سینمای اجتماعی این روزهای ایران به شمار می‌رود، به پرفروش‌ترین فیلم با بیش از دو میلیون‌ تماشگر و فروش بیش از ۱۸۱‌میلیارد تومان تبدیل شده است.

پیرپسر در این مدت با موجی از واکنش‌ها، تحلیل‌ها و حواشی روبه‌رو بود. برخی آن را به شدت مورد تحسین قرار داده‌اند و برخی دیگر آنچنان به آن انتقاد دارند که خواستار بررسی آن در کمیسیون فرهنگی مجلس شده‌اند.

واکاوی کاراکتر "رعنا" در فیلم "پیرپسر"

داستان فیلم "پیرپسر" حول محور شخصیتی به نام غلام باستانی می‌چرخد. پدری با سیمایی عبوس، تلخ و ویرانگر که حسن پورشیرازی نقش او را با مهارتی تحسین‌برانگیز و قابل ستایش ایفا می‌کند.

تلخی و پیچیدگی رابطه پدر داستان با پسرانش، علی با بازی حامد بهداد که در یک کتاب‌فروشی مشغول به کار است و رضا با بازی محمد ولی‌زادگان که در بنگاه معاملات ملکی کار می‌کند، از همان ابتدای فیلم آشکار است اما با ورود "رعنا" با بازی لیلا حاتمی است که روند فیلم تندتر و قصه وارد فاز تازه‌ای می‌شود.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

در این گزارش فارغ از انتقادات مثبت و منفی که به کارگردانی، فیلمنامه، اکران و هنر بازیگری هنرپیشه‌های فیلم وجود دارد، به بررسی نقش زن (بخصوص کاراکتر رعنا) در فیلم "پیرپسر" پرداخته شده است.

برخی منتقدان معتقدند، "رعنا" فقط کاراکتری تاثیرگذار برای تغییر مسیر درام و بهانه‌ای برای به چالش کشیدن روابط و موازنه قدرت بین پدر و پسران بر سر عشق و خانه نیست، بلکه او را نماد "امید و تغییر" دانسته‌اند که حضوری قدرتمند دارد و برای مخاطبان زن، الهام بخش و تاثیرگذار است.



در مقابل منتقدانی دیگر، "رعنا" را شخصیتی فاقد هرگونه عاملیت مستقل‌ می‌دانند. مسعود فراستی، منتقد سینما، شخصیت زن فیلم را کاراکتری "مفلوک و بی‌کنش" معرفی کرده است.

گروهی دیگر از منتقدان به نقش "رعنا" و دیگر شخصیت‌های زن این فیلم – مادر رعنا، دختری که در کتاب فروشی حضور دارد و سه زن غایب در فیلم که تنها از آنها صحبت می‌شود - حتی می‌گویند، این نقش، "پیرپسر" را به فیلمی "ضد زن" بدل کرده است.

فیلم "پیرپسر"؛ تثبیت کلیشه‌های مردسالارانه

محمد قنبری کلخوران، نویسنده و منتقد ساکن ایران با بیان اینکه "فیلم پیرپسر را می‌توان از منظر بازنمایی جنسیت، نمونه‌ای گویا از تثبیت کلیشه‌های مردسالارانه دانست" به دویچه وله فارسی می‌گوید: «در سراسر فیلم، شخصیت‌های زن فاقد هرگونه عاملیت مستقل‌اند و تنها در نسبت با شخصیت‌های مرد، معنا می‌یابند. نه تنها هیچ‌یک از زنان روایت، کنش‌گر محسوب نمی‌شوند، بلکه حتی در لحظه‌هایی که به ظاهر در مرکز رویداد قرار دارند نیز، وابسته به اراده و خواست مردان باقی می‌مانند.»



او معتقد است، در سراسر اثر هیچ‌گونه تلاشی برای شکستن الگوهای تثبیت‌شده یا ارائه چهره‌ای چندبعدی از زنان وجود ندارد، در حالی که در میان شخصیت‌های مرد، دستکم آرمان‌های محکوم به شکست یافت می‌شود.

محمد قنبری می‌گوید، "در غیاب یک شخصیت مردانه کنشگر، می‌توان بر پایه غیاب مطلق کنش زنانه و ساختار مردمحور روایت، از رویکرد ضدزنانه فیلم سخن گفت که این رویکرد، نه در قالب یک شعار، بلکه با استناد به تحلیل ساختاری روایت و شخصیت‌پردازی، قابل استنتاج است و جای تردید چندانی باقی نمی‌گذارد."

صوفیا نصرالهی، منتقد سینما و مترجم ساکن ایران در مقابل در حالی که معتقد است، "اصولا تمرکز فیلم "پیر پسر" روی زن‌ها نیست و قرار هم نیست روی زنان متمرکز باشد" به دویچه وله فارسی می‌گوید: «اینکه زنان در حاشیه هستند یا فقط نقش کاتالیزور را دارند و شیوه نمایش‌شان، به من حس ضد زدن بودن نمی‌دهد.»

نصرالهی با بیان اینکه به اعتقاد او، فیلم حتی بیشتر "ضد مرد" است چرا که "پلیدترین" و "بی‌خاصیت‌ترین" کاراکترهای آن مردان هستند، می‌گوید: «در مجموع فیلم ضد چیزی نیست، درام است.»

آثار الهام‌بخش در مورد کاراکترهای مرد و تقابل آنها مورد توجه قرار گرفته‌اند

اکتای براهنی، کارگردان و فیلمنامه نویس فیلم "پیرپسر" تاکید دارد، فیلمش اقتباسی آزاد و متاثر از آثاری همچون "برادران کارامازوف" و "ابله" نوشته فئودور داستایوفسکی، "تراژدی‌های یونان باستان"، "شاهنامه ‎فردوسی" و "نمایشنامه‌های ویلیام شکسپیر" است.



شخصیت‌های زن در منابعی چون "ابله" یا "شاهنامه" با وجود محدودیت‌های فرهنگی، عاملیت، پیچیدگی و کنش دارند اما در فیلم پیرپسر، هیچ زن باهوش، پیچیده یا تصمیم‌گیری وجود ندارد.

محمد قنبری، "این حذف کامل عاملیت را نتیجه‌ انتخاب خود فیلمساز" می‌داند و می‌گوید: «آثاری که فیلم ادعای اقتباس از آنها را دارد، در بسترهای تاریخی و اجتماعی مردسالار نوشته شده‌اند اما این فیلم حتی از همان متون نیز در بازنمایی زنان عقب‌تر ایستاده است.»

صوفیا نصرالهی، منتقد سینما و مترجم اما همچنان با تاکید بر اینکه "پیر پسر اصولا فیلم مردانه‌ای است که قرار نبوده زن، نقش پررنگی در آن داشته باشد" معتقد است: «آثار الهام‌بخش بیشتر در مورد کاراکترهای مرد و تقابل آنها مورد توجه قرار گرفته‌اند. از شاهنامه به وضوح فقط پسرکشی و آن کلنجار آخر مد نظر است اما می‌توانم بگویم به نسبت کاراکتر زن "کاترینا ایوانونا" در "برادران کارامازوف" که البته آنجا هم بیشتر زن کاتالیزور برای پیشبرد درام بین مردان است، نقش رعنا کمرنگ‌تر است.»

"رعنا" شخصیتی تاثیرگذار یا بی‌فکر و اندیشه؟

لیلا حاتمی که نقش "رعنا" را در فیلم "پیرپسر" بازی کرده، در گفت‌وگویی با مجله "فیلم امروز" در مورد کاراکترش گفته است: «برای من رعنا یک موجود آشناست؛ یک زن است در جامعه امروز ایران که البته فکر می‌کنم شبیه به همه آدم‌های جهان است. اتفاقا من چنین شخصیتی را خیلی یونیورسال می‌بینم؛ فقط مختص ایران نمی‌دانم. این وضعیت جهانی ماست که آدم‌ها به علت اینکه در جریان همه‌چیز قرار می‌گیرند، خواست‌هایشان زیاد شده است. تغییر طبقه دادن چیزی است که بیشتر از قبل دنبالش هستیم. همه‌مان؛ خود من هم جزوشان هستم.»

حتما در جامعه‌ پرجمعیت ایران می‌توان نمونه‌هایی از این زنان یافت اما به اعتقاد محمد قنبری "اینکه این مجموعه‌ِ نه چندان قابل احترام، به عنوان نمونه زن طبقه متوسط فرهنگی معرفی شود، اجحاف به جامعه امروز ایران است."

او شخصیت رعنا را این طور توصیف می کند: «شخصیت رعنا در فیلم با ویژگی‌هایی شکل می‌گیرد که او را فردی آرزومند اما بی‌فکر و اندیشه، استقلال طلب اما محصور در آمال نوجوانانه و انتظارات سطحی، متمایل به تاثیرگذاری اما صرفا از طریق دلربایی و عشوه‌گری، روشنفکرمآب اما تنبل و تهی نشان می‌دهد.»

صوفیا نصرالهی که نقد مثبت بر فیلم "پیر پسر" دارد، با بیان اینکه "این نقش به اندازه و درست بوده است" می گوید: «رعنا اصلا بنظرم شخصیت چندلایه‌ای ندارد. در من نه همدلی برمی‌انگیزد، نه نفرت ایجاد می‌کند، گاهی فقط دلسوزی. برایم کاراکتر عجیبی نیست و سوالی به وجود نمی‌آورد چون جوری که من فیلم را دیدم، رعنا هست تا تقابل پدر و پسر از زیرلایه به سطح کشیده شود، نه چیزی بیشتر از این.»

جایگاه زنان در سینمای ایران کجاست؟

اما فارغ از شخصیت "رعنا" در فیلم "پیرپسر"، چرا زنان در سینمای ایران همچنان جایگاه ویژه‌ای ندارند؟ زنان سینمای ایران اکثرا یا مادرند یا همسر. اگر حتی سوژه اصلی فیلم هم باشند، باز هم مشکلات و دغدغه‌هایشان با مسائل روزمره این‌چنینی تعریف می‌شود.

به آنها خیانت می شود یا خود خیانت می‌کنند. به عنوان مادر برای مثال با فرزندانشان چالش‌هایی دارند یا نیازهایشان در اکثر موارد به مسائل دم‌دستی و تنهایی‌ای که هیچ گاه به دقت مورد بررسی قرار نمی‌گیرد، محدود می‌شود.

صوفیا نصرالهی با بیان اینکه "این حقیقتی است که در سینمای ایران هرگز زنان جایگاه درست خودشان را نیافتند" می‌گوید: «حتی در فیلم‌هایی مثل کارهای رخشان بنی‌اعتماد یا تهمینه میلانی که قرار است محوریت زنان باشند، بیشتر از پیچیدگی‌های کاراکتر زنانه، شاهد کنش آنها نسبت به وقایع اجتماعی بیرون هستیم.»

نصرالهی فیلم‌های "سارا"، "لیلا" و "بانو" به کارگردانی داریوش مهرجویی را جزو معدود استثناهایی از این دست می‌داند که "عمیقا درباره زنان است."

اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه‌ وله

این منتقد سینما و مترجم همچنین اشاره‌ای به فیلم "ارتفاع پست" ابراهیم حاتمی‌کیا دارد و می‌گوید: «بامزه اینکه ابراهیم حاتمی‌کیا علی‌رغم تفکر مذهبی در "ارتفاع پست"، زن را خیلی خوب تصویر کرده و از آن جالب‌تر در "آژانس شیشه‌ای" که فاطمه را نمی‌بینیم اما کل فیلم انگار خطاب به اوست و در نهایت هم با فرستادن پلاک و نشان دادن حمایتش، جایی در ذهن مخاطب حک می‌شود، بی‌آنکه دیده شود.»

محمد قنبری هم معتقد است، در سینمای ۵۰ سال اخیر ایران، نمونه‌های فراوانی از شخصیت‌های زن وجود دارد که فراتر از کلیشه‌های موجود از صرف ابژه جنسی یا حتی چارچوب‌های کلیشه‌ای تصویر مادر، خارج شده و دارای عاملیتی در قامت آنتاگونیست یا پروتاگونیست بوده‌اند.

او می گوید: «هر چند فیلمسازانی مانند رخشان بنی‌اعتماد به عنوان کارگردان زن به این ویژگی شهرت دارند اما حتی در میان آثار فیلمسازان مردی نظیر محمدرضا اصلانی، بهرام بیضائی، ناصر تقوایی و … نیز زنانی خلق شده‌اند که هم سو با تحولات اجتماعی و افزایش تدریجی نقش زنان در کنش‌های فردی و اجتماعی، تصویری متفاوت از کلیشه‌های پیشین ارائه کرده‌اند.»



اما هر دو منتقد معتقدند، "در نگاه کلی، سینمای ایران در روایت زنانه، از جامعه عقب‌تر است."

صوفیا نصرالهی معتقد است، "مشکل بزرگ در اینکه به زنان در سینمای ایران درست پرداخته نمی‌شود، برآمده از جامعه است که هنوز تکلیفش با زنان مشخص نیست."

این منتقد سینما می‌گوید: «هنوز زن مادر است یا همسر یا جدیدتر معشوق‌. در حالی که زن می‌تواند مدیر یا هنرمند یا حتی در وجه منفی قاتل یا خائن باشد. یعنی چه مثبت و چه منفی، فراتر از نقش‌های کلیشه‌ای که در سینما و شاید در جامعه برایش تعریف شده است.»

به اعتقاد نصرالهی پس از اعتراضات سال ۱۴۰۱ هم حتی چیز زیادی در این زمینه تغییر نکرد و اثری تولید نشده که به شخصیت زن پرداخته باشد، در حالی که زنان پس از ۱۴۰۱ باید فراتر از ماجرای حجاب به تصویر کشیده می‌شدند.
<img alt="" height="1" src="http://logc279.xiti.com/hit.xiti?s=531599&s2=22&p=per-rss-per-all_volltext-5613-xml-mrss::%D8%AF%D9%88%DB%8C%DA%86%D9%87%20%D9%88%D9%84%D9%87%20%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C%3A%3A%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%20%D9%88%20%D9%87%D9%86%D8%B1::%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85%20%22%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D9%BE%D8%B3%D8%B1%22%D8%9B%20%D8%B4%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C%20%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C%20%DB%8C%D8%A7%20%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85%DB%8C%20%D8%B6%D8%AF%20%D8%B2%D9%86%D8%9F&di=&an=&ac=&x1=1&x2=22&x3=74673933&x4=10005&x5=%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85%20%22%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D9%BE%D8%B3%D8%B1%22%D8%9B%20%D8%B4%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C%20%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C%20%DB%8C%D8%A7%20%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85%DB%8C%20%D8%B6%D8%AF%20%D8%B2%D9%86%D8%9F&x6=1&x7=%2Ffa-ir%2F%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85-%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D9%BE%D8%B3%D8%B1-%D8%9B-%D8%B4%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DB%8C%D8%A7-